Harmancılık açısından tütün yaprağının morfolojik özellikleri

1 - Yaprak Büyüklüğü:

Yaprak, tütün bitkisinin en önemli ve yaralanılan kısmıdır. Yaprağın büyüklüğü ve formu tütün çeşitlerinin birbirinden ayrımında kullanılan en başta gelen bir unsurdur. Bunların harman oluşturmada da rolü büyüktür.

Sigara fabrikasyonu, özellikle de harmancılık bakımından tütün yaprağının büyüklük durumu iki görüş açısından değerlendirilebilir. Birincisi, büyük yaprakların kıyımından daha uzun saçakların elde edilmesi durumu yani harmanın kıyılmış tütünlerinin saçaklılık kalitesinin iyileştirilmesinde yararlı olması nedeniyle tütün fabrikasyonunda olumlu etkileri vardır. Diğer taraftan ise büyük yaprağın küçük yapraklara göre, çoğunlukla dokularının daha kaba, kalın veya dayanıksız , orta ve yan damarlarının daha kalın olması durumu, sigara verimlerinin düşmesine ve ham madde kaybı oranının artmasına sebebiyet vermesidir. Ayrıca tütünlerin büyük yapraklı olması ise kimyasal ihtivalarında inorgonik, selüloz ve azotlu madde miktarları oranının yüksek olduğuna işaret sayılmaktadır. Bu durumda tütünlerin içim kalitesi üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadır.

Ancak günümüzde yaprak büyüklüğüne dayanan bu negatif özellikler teknolojide uygulanan pek çok yöntemlerle tamamen giderilebilmektedir.

Bu gün Dünya harmancılığında büyük kıtalı tütünlerin kullanımı en yaygındır.

Tütün yaprağının boy ve en durumunun cm olarak ölçüm değeri, yaprağın büyüklüğünü belirtir. Bu itibarla yaprak boyunu, yaprak tabanı ile yaprak ucunu orta damar boyunca birleştiren doğrunun cm olarak değeri, yaprak enini ise, yaprak ayasının en geniş noktasından orta damara dikey olarak geçen kirişin cm olarak değeri olarak tanımlayabiliriz.

Dünya tütün piyasasındaki çeşitli tütünler boyları bakımından başlıca Büyük yapraklı ve Küçük yapraklı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Havana, Sumatra, Brezilya vb. puroluk tütünler ile Börley, Virginia, Meryland , Paraguay vb. sigaralık tütünler iri kıtalı tütünlerdir.

Şark tipi (Türk tipi Oriental ) tütünler ise yaprak boyutları küçük olduğundan küçük kıtalı tütünler olarak adlandırılır.

Diğer taraftan yaprakların büyüklüğü ve diğer fiziksel özellikleri bakımından iri kıtalı tütünlere benzeyen, fakat kurutma tarzları ve bazı içim özellikleri oriental tip tütünlere daha yakın olan semi oriental tipi (yarı oriental) olarak isimlendirilen Yugoslavya, Romanya, Arnavutluk ve kısmen Sovyetlerde oriental tip tütünlerin üretim bölgelerinde yetiştirilen ayrı bir grup daha vardır.

Yaprağın büyüklüğü esas olarak tip ve menşe özelliği olmakla beraber yetiştirildiği yerin koşulları ile yetiştirilmesi sırasında uygulana yöntemlere sıkı sıkıya bağımlı bulunmaktadır.

İri kıtalı tütünler başlıca nemli iklimlerde ve humuslu topraklarda yetiştirilir. Bu yüzden sulanan ve gübrelenen tütünler büyük yapraklı olurlar.

Büyük yaprakları oluşturan dokuların hücreleri daha büyük, hücre çeperleri daha kalın ve hücreler arası boşlukları daha geniş olması nedeniyle yaprak ayası kalınlaşır ve buna paralel olarak orta ve yan damarları da kalınlaşır. Örneğin; Börley, Virginia, Oriental tip tütünler gibi tütünlerin yetiştirilmesinde ise bu koşullar tam tersinedir. Bunlar kuru iklim ve yoksul toprak koşullarında yetiştirilir. Bu koşullar tütün yapraklarının kimyasal yapısı üzerinde olumlu etkiler yapar. Yapraklarında karbonhidrat, reçinemsi maddeler, eterli yağlar birikimi artar.

Topraktaki su miktarının yetersiz olması koşulları tütün yaprağını küçültür. Bu yaprak küçülmesiyle beraber doku hücreleri de küçülür, dolgunlaşır ve bu nedenle yaprak ince, esnek ve dayanıklı bir duruma gelir. Tütüncülükte oriental tip tütünler yaprak büyüklükleri ve bunlara uygulanan işleme tarzlarına göre Başıbağlı ve Basma olmak üzere iki bölümde mütaala edilmektedir.

Başıbağlı tütün tiplerinin boyları (uzunlukları) çoğunlukla 30 cm ve daha büyük, basma tiplerinin ise 30 cm den küçük olur.

Basma tütünlerinin tarımı yapıldığı bölgelerde, iklim koşulları daha kuraktır, yağışların büyük miktarı vejetasyon döneminin başlangıç zamanına rastlar. Bu yüzden de basma tütünlerinde en büyük yaprakların elleri tütün gövdesi bitkisinin ortasından aşağıda bulunan kuşağında oluşur.

Morfolojik yapılışları birbirinden oldukça değişik olan Başıbağlı tütünler ise dar yaşmaklı, orta yaşmaklı, geniş yaşmaklı, sığırdili ve kabakulak gibi oldukça daha büyük yapraklı tütün çeşitlerini kendi grubunda toplar.

Türk tütünlerinin büyüklük ölçüleri çoğunlukla küçük ve orta dereceler arasında değişir.

Görülüyor ki tütün yaprağının büyüklüğü (boyutu) tamamen onun uzunluğuna bağlıdır. Zaten yaprak uzunluğu da tütün tiplerini birbirinden ayıran en görsel olgudur. Bu itibarla anımsanacağı gibi Dünyada üretilen tütünler boyutlarına göre üç boyutta mütala edilmektedir. Bunu daha öncede belirtmiştik.

Ancak şimdi bunların boy - uzunluklarını vermek için yeniden ele alıyoruz.

1. İri kıtalı , yani büyük yapraklı tütünlerin yaprak boyları 50 cm “den uzundur.
2. Yarı (orta) iri kıtalı tütünlerin yaprak boyları 30 - 50 cm arasındadır.
3. Küçük kıtalı tütünlerin yaprak boyları 4 - 30 cm arasındadır.

Yukarıda belirtilen uzunluk ölçüleri tabii ki, sabit ve katı çerçeveler içinde algılanmamalıdır. Tütün tipinin içinde elbette esneklik söz konusudur.

Ancak bu sınırlar tipin veya menşein oluşturduğu kitlenin % 70 dolayındaki bir çoğunluğun özelliğini yansıtmaktadır. Başka bir deyişle, zikredilen tavan ve taban ölçü sınırları, tipi karakterize eden yaprak çoğunluğunun uzunluk boyutudur.

Tütün yaprağının büyüklük özelliği üretim ve teknolojik işlemler açısından da önemlidir. Bu sahada yapılan araştırmalar, yaprakların büyük olduğu durumlarda hasat, dizme, manipulation vb. işlemlerde üretkenliğin arttığını göstermiştir. Zira büyük yaprakların bir biriminde yaprakların adedi az olduğundan elbette bunların işlemlerinde sarf edilen emekte daha azdır. Tütün tipine göre bir kilogram kurutulmuş yaprak adedi aşağıda gösterdiğimiz sınırlar dahilinde seyretmektedir.

1. İri kıtalı tütün tiplerinde 100 - 300 adet
2. Orta iri kıtalı tütün tiplerinde 500 - 800 adet
3. Küçük kıtalı tütünlerin;

1 - Başıbağlı grubuna mensup olanlarda 1400 - 2100 adet 2 - Basma grubu tütünlerde ise 4000 - 5000 adet yaprak bulunmaktadır.

Ülkemiz tütün menşeilerinin yaprak boyutlarını aşağıdaki çizelgelerde irdelenmiş olarak sunmaktayız. Harmancılık açısından tütün yaprağının büyüklük özelliğinin hangi durumlarda ve ne zaman kullanılması gerektiği yorumu tamamen bunları bilen harmancının görevidir.

Ülkemiz tütün menşeilerinin yaprak büyüklükleri:

Tütün menşeilerinin boyutlarına göre sınıflandırılması çizelgesi:

Türkiye'ye ait yaprak boyu ölçütleri sıralaması ise şöyledir.

2-3 cm - 15 cm arası küçük ve kısmen küçük

15 - 25 cm arası orta ve kısmen orta

25 cm ve yukarısı büyük ve kısmen büyük

2.2- Tütün yaprağının formu:

Bir tütün yaprağının yatay durumundaki düzlem şeklindeki görünüşü yaprağın formunu (biçimini) belirler. Yaprakların form durumlarını daha iyi belirleyebilmek için incelenecek yaprakların kırılmasını önlemek amacıyla önce yaklaşık % 14 kadar tavlandırılıp yumuşatıldıktan sonra düzgün biçimde iki cam arasına sermeliyiz.

İncelenecek yaprakların basma grubu tütünlerden birinci ve ikinci anaları, başıbağlı grupların da ikinci ve üçüncü ana ellerinden seçilmiş olmaları gerekir. Çünkü bu grupların esas karakteristik formlarını ancak bu eller belirler. Bir yaprağın formunu oluşturan yaprak kısımları, yaprağın biçimi, zenep biçimi ve uç açısı durumudur.

2.2.1 - Yaprağın biçimi:

Öncelikle dünyada tarımı yapılan tüm tütünlerin simetrik bir yapılışları olduğunu söylemeliyiz. Bu da, yaprak orta damarının sağ ve sol kısımlarındaki yaprak ayası parçalarının biçim ve boyutları itibariyle birbirine eşit oldukları anlamına gelmektedir. Tabii bu genel formun istisna örnekleri de vardır.

Buna örnek olarak Samsun ve Puroluk Havana tütün çeşitlerini gösterebiliriz.

Tütün yaprağının başlıca en fazla rastlanan iki biçimi vardır. Fakat bunların arsında birde çok nadir rastlana üçüncü bir formu görmekte mümkündür.

1. Tütün yaprağının en geniş yeri olan karnının yaprak ayasının orta kısmından daha aşağıda ve yaprak tabanına daha yakın olması durumunda, yaprak biçimi oval “dir. (Yumurtamsı)
2.  Yaprak ayasının en geniş yerinin (karnın) yaprak ayasının orta kısımlarına doğru olması durumunda ise yaprak formu elips “tir.
3. Yuvarlak biçimler : Yaprak eni ile yaprak boyunun eşit olması yani karnın yaprağın tam orta yerinde olması halinde ise yaprak formu yuvarlak “tır. Ülkemizde üretilen tütün çeşitleri içersinde yuvarlak formu olan tütün yaprakları bulunmamaktadır.

Fakat bu esas yaprak formların dışında ara formlarda mevcuttur. Örneğin; oval biçimdeki tütün yapraklarında, yaprak ayasının yaprak tabanından itibaren birden bire genişlemesi sonucunda yaprağın en geniş yerinin tabana yakın bir yerde oluşması ile yaprak yüreğe benzer bir biçim alır ki buna omuzlu diyoruz. Bu biçimin en bariz örneği olarak adeta ayva yaprağına da benzeyen Bursa çeşidini gösterebiliriz.

Ayrıca yaprak ayasının geniş yaşmak biçiminde yaprak tabanından itibaren yukarıya doğru uzayarak azar azar genişlemesi ve bir yerde en geniş hale geldikten sonra uca doğru daralması ile oluşan dar - uzun bir yaprak formu da vardır. Buna da sığırdili biçimi diyoruz.

Böylece yaprak formlarını çap kat sayısı oranı yani yaprak uzunluğunun, yaprak genişliğine oranı olarak mütala ettiğimizde ;

• Oval formlarda oran 1.5 -1
• Elips formlarda oran 2 - 1
• Yuvarlak formlarda 1: 1
• Sığırdili formlarda 3:1 dolayındadır.

Tütün yaprağının biçimi üzerinde yaptığımız bu açıklamalardan sonra acaba bu konunun harmancılık açısından bir önemi olup olmadığı sorusu akla gelebilir. Tabii bunun yorumu kişinin (harmancının) bakış açısından da farklı olabilir. Kanımızca yaprak formu harmancıya birkaç konuda kendisini tanıtmaktadır. Bunların başında;

• Tütünlerin menşe tespitinde yardımcı olmakta
• Diğer taraftan çap kat sayısı 2:1 oranında olan elips biçimi tütünler harmancılıkta kalite faktörü olarak kabul edilmektedir. Çünkü elips biçimli yaprakların diğer biçimlere göre yaprak ayası miktarı daha fazladır. Bu durum harmanlarda damar miktarı oranının düşürülmesine olumlu sebebiyet verdiğinden, daha kaliteli kıyılmış tütün elde edilmesini ve sigaraların daha muntazam ve düzgün yapılmasını sağlar. Özetlemek gerekirse elips biçimindeki yaprakların sigara verimi daha yüksek olmaktadır.
• Sığırdili biçimi yapraklarda ise yan damarların (ikinci tali damarlar) ana damardan çıkış açısı daha dardır ve yaprak ayasının tüm uzunluğuna dikey olarak seyrederler. Böylece de yaprağın yüzeyinin çok daha büyük kısmından geçerler ve damarlar arası dokuların kullanım oranını azaltırlar. Yaprağın daha kalın ve odunumsu olmasına sebep olurlar ve harmanın içim kalitesini kötü yönde etkilerler.

Bu yüzden günümüzde tütün menşeilerinin ıslahı üzerinde yürütülen çalışmalar hep yaprak biçimlerinin elips ve oval çeşitlerinin keşfine yöneliktir.

2.2.2- Yaprağın Zenep Şekli:

Yaprak biçimlerinin oluşmasında yaprağın zenep (sap) kısmının önemli rolü vardır. Bilindiği gibi yaprağın bitkinin gövdesi ile birleştiği yere yaprak boğazı denir. Bu birleşme yaprak sapı ile olursa zenepli (yaşmaksız), yaprak yüzeyinin uzantıları ile olursa zenepsiz (yaşmaklı) olarak adlandırılır.

Buna göre zenepli tütün çeşitlerinde yaprak ayasının sap kısmıyla birleşmesi, yaprak orta damarının uzantısı (yaşmağı) ve damarın bu uzantısı boyunca çeşitli genişlikte uzayan ayanın kısımlarından oluşan çeşitli boylardaki zeneplerin aracılığı ile olmaktadır.

Basma ve Kabakulak tütün çeşitlerinde ise yaprakların sap kökü kısımları hafifçe daralarak doğrudan doğruya adeta oturmuş biçimde sap kısmıyla birleşmiş olmalarından ötürü bu tiplere zenepsiz denilir. Basma ve Kabakulak çeşitlerinin diğer bir özelliği de yapraklardaki yan ve ikinci derecedeki, damarların, yaprağın ayasında olduğu gibi kök kısımlarında da kendilerini belli edecek kadar gelişmiş olmasıdır.

Böylece zenepsiz tütünlerin küçük yapraklı olanları basma, büyük yapraklı olanları da Kabakulak deyimiyle adlandırılır. Yukarıda da ifade ettiğimiz veçhile tütün yaprağının orta damarının bir devamı olan ve yaprak sapı boyunca uzayan aya kısımlarına yaşmak demiştik.

Bu yaşmakların enlilik durumları tütün yaprağının çeşitli zenep formlarını meydana getirir. Buna göre yaşmakları başlıca üç gruba ayırabiliriz.

1. Yaşmağın eni orta damardan daha az veya orta damar kadar olursa bu zenep biçimine dar yaşmaklı veya çıplak boğazlı denir.
2. Yaşmağın eni orta damarın 1 veya 2 katı olması durumundaki yaprak sapı biçimleri orta yaşmaklı veya kulaklı olarak adlandırılır.
3. Yaprak eninin orta damardan 3 kat ve daha geniş olması durumunda ise zenep biçimi geniş yaşmaklı olarak derecelendirilir.

Bitki üzerinde sapların en belirgin olduğu yer, birinci ve ikinci ana el yapraklarıdır. Daha yukarı ellere gidildikçe zenepler küçülür, 1.ana elden aşağıya doğru gidildikçe ise zenepler belirginliklerini kaybederler.

Harmancılık açıcından yaprak sapının öneminin ne olabileceğini ve harmancının bunları bilmesinin bir yük olup olmayacağı tartışılabilir. Tabii burada yine harmancının kişisel yorumu ağırlıkta olacaktır. Fakat Basma, Kabakulak ve geniş yaşmaklı yaprakların yaprak ayasının, dar ve orta yaşmaklı yapraklara göre daha fazla olması nedeniyle harmancılıkta olumlu bir kalite faktörü kabul edildiği takdir edilmiştir. Çünkü dar ve çıplak yaşmaklı çeşitler harmanlarda sadece bir açıdan baktığımız halde bile damar oranını arttırır ve böylece de harmanın fiziksel özelliğine kötü yönde etki yapar.

Sonuç olarak her halde şunu söylemede yarar olacaktır.

Türk tipi tütün üreten memleketlerde artık zenepli, çıplak boğaz, hatta sığırdili çeşitlerine rastlayabilmek çok nadir bir olaydır. Bu itibarla ülkemizde zenepli tütünlerin oldukça yaygın olması üzüntü ile düşünülmesi gereken bir husustur.

2.2.3 - Yaprağın uç açısı:

Yaprağın uç noktasından yaprağın kenarlarına doğru çizilen teğetler arasında kalan açıdır. Yaprakların uç açılarının genişlik durumları bakımından sivri, az sivri, küt ve yuvarlakça gibi deyimlerle nitelendirilir. Oval, dar elips ve sığırdili tütünlerde uç açısı genellikle sivri, elips ve geniş elips yaprak biçimlerinde ise çoğunlukla az sivri ve küt biçimlerde olmaktadır. Uç açısı eller itibariyle ise ; dip ellerde küt, orta ellerde menşei özelliğinde ve uç ellere gidildikçe de sivrileşir.

Sınıflandırması 55 dereceye kadar sivri, 56 - 75 derece arası az sivri ve 76 derecenin üstünde ise küt olarak yapılır. Uç açıları büyük olan yaprakların yaprak ayası miktarı diğerlerine göre fazla olduğu için olumlu kalite faktörü olarak görülür.

Ülkemiz tütünlerinin sap şekline ve yaprak biçimine göre sınıflandırılmış çizelgeler aşağıda gösterilmiştir:

Harmancıya tütünlerin morfolojik özelliklerini daha iyi tanımasına yardım edecek bazı şekiller verdik şimdi de bazı terimleri açıklayalım.:

2.3- Morfolojik özellikler ile ilgili terimler:

Basma tipi : Yaşmaklı, küçük boyutlu yaprakları olan çeşitler.

Büyük yapraklı (iri kıtalı) : Yetiştirilme ve kurutulmaları şark ve yarı şark tipi tütünlerden farklı ve yaprak boyutları çok büyük olan tütünler. Başlıca temsilcileri, gölgede kurutulan açık, koyu kahverengi Börley tütünleri ile ısı ile kurutulan (Flue Cured) sarı renkli Virginia tütünleridir.

Çap katsayısı : (Çap oranı) : Yaprak uzunluğunun, yaprak genişliğine oranıdır.

Ekotipi : Yetiştirildiği yerin çevre şartlarına adapte olmuş coğrafi ırk. Fizyolojik özellikler yönünden farklı tütünler.

Kabakulak : Geniş yaşmaklı, büyük boyutları olan çeşit.

Karınlı Yaprak : Ovalık katsayısı 2 yada 2 ye yakın olan yapraklar.

Menşei : Belirli üretim noktalarında yetiştirilen bir ekotipe ait tütün grubu.

Omuzlu yaprak : Ovalık katsayısı 2 den büyük yapraklar.

Ovalık Katsayısı : Yaprak uzunluğunun, yaprak eni ile boyunun kesiştiği noktadan yaprak tabanına kadar olan mesafeye oranı.

Sığırdili yaprak : Çap oranı 3 den büyük ve yaprak uç açısı 25 dereceye yakın olan yapraklar.

Yaprak ayası : Yaprağın gövdeye bağlandığı yaprak sapından yaprak ucuna kadar olan orta damar ve ikinci damarlar çevresindeki dokuların oluşturduğu yaprak yüzeyidir.

Yaprak biçimi : Yaprak ayasının düzlem şekli olup, omuzlu, hafif omuzlu, karınlı, hafif karınlı, yukarı karınlı ve sığırdili şekilleridir.

Yaprak boyu : (Yaprak uzunluğu, boylam çapı) : Yaprak ucunun yaprak tabanına olan uzunluk.

Yaprak eni : (Yaprak genişliği, enlem çapı): Yaprak ayasının en geniş yerinden geçen ve orta damara dik olan doğrunun uzunluğudur.

Yaprak kıtası : Tütün yaprağının boyutu ve alanıdır.

Yaprak tabanı : Zenepli (saplı) yapraklarda yaprak ayası kenarı ile yaşmak sınırının birleştiği noktadan, yaşmaklı (sapsız) çeşitlerde ise orta damarın bitiminden, orta damara dik geçen doğrudur.

Yaprak uç açısı : Yaprağın uç noktasından yaprak kenarlarına çizilen teğetlerin arasında kalan açıdır.

Yarı Şark tipi (Semi Oriental) tütünler : Büyük kıtalı tütünler ile şark tipi tütünlerin yetiştirildiği ekolojiler arasında kalan ekolojilerde oluşmuş (adapte olmuş) orta kıtalı, sarı-kırmızı,kırmızı renkli güneşte kurutulan tütünlerdir.

Yaşmak : Yaprak ayasının bitkinin gövdesine birleştiren, yaprak sapı boyunca gövdeye kadar uzanan kısım.